Jeeagh er bun Towl doo

[[Coadan:Accretion disk.jpg|thumb|right|300px|Ta'n caslys shoh taishbyney rollage çhyndaaee co-yeant veih rollage cadjin as towl doo. Ta ym-hayrn y towl doo gee stoo y rollage cadjin, as liorish shen, ta [[disc aase ry-cheilley]] gaase mygeayrt y towl doo.]]
She ard ayns [[traa feaynid]] eh '''towl doo''', raad dy vel [[ym-hayrn]] y towl cho troshey dy vel y sollys neuabyl shaghney ass. T'eh ny hoarey maddaghtoil da [[sheinys ny conastaght cadjin]] (y lhieggan rheamyssagh jeh [[sheinys ny conastaght]] [[Albert Einstein|Einstein]]), agh ta ny rollageyderyn ny yei fys y chur ayns cooid vie reddyn anoayshagh 'syn 'eaynid vooar dy ve nyn duill ghooey oc.

Ta [[skell-linney haghyrt]] currit er jeoraght mooie yn towl doo. Cha nel eh ny yeoraght dy velmayd abyl eh dy chronnaghey. T'eh shen, my vel red erbee tuittym stiagh, cha beagh eh ayns pooar dooinney y haghney magh son dy bragh. Y red ta tuittym stiagh, t'eh tannaghtyn sthie cha shickyr as ta'n Chaist er yn Doonaght, ny çheusthie jeh'n towl doo, ta ny bollee dy lioar goll ny s'diuney stiagh jeeragh cha shickyr as ta'n am n'gholl er eieer y Dowan s'ain.

Rere sheiltynys, cha nel cagliagh erbee lesh mooadys y towl doo. Ta sooill ec ny rollageydyn dy jig ad noal er tuill ghooey dy vel e hummidyn eddyr thummid rollage cadjin as thummid ny millioonyn rollageyn er un vooad lesh y [[Yn Ghrian|Ghrian]] hene (towl doo far-olloovooar).

Ta cooid vie feanish ayn ta cur lesh fys dy vel tuill ghooey ayn dy smooinaghtagh. Ta'n sorçh shen feanish ry-gheddin trooid studeyrys y yannoo er ny brooightaghyn scellyn-X ta çheet ass rollage çhyndaaee x-scellagh ny ass çheshvean galactagh bio. Harrish shen, t'eh er credjal dy vel ny tuill ghooey hene gahagh bree myr eiyrtys jeh eiyrtyssagh quantum-obbrinagh ta [[Goulraght Hawking|goulraght]] [[Stephen Hawking|Hawking]] currit er.

== Shennaghys ==
T'eh er fys dy vel [[John Michell]], creg-oayllee Sostynagh, ny chied dooiney lesh gientyn y towl doo echey roish sheinys Einstein. Ayns art dy chur eh dys [[Henry Cavendish]] as dy vel soilshit ec [[Sheshaght Reeoil ny h-Oaylleeaght]], ny yn Royal Society, 'sy vlein [[1784]], hug Mitchell y chied coontey er y towl doo. Ec y traa v'ayn, va toiggal ny h-oaylleeaght fo gientyn yn ym-hayrn bunnit er sheinys [[Isaac Newton|Newton]], as va fys ec ny deiney keddin er [[bieauid cosnee]]. D'obbrey Michell magh, my vel rheynn niau ayn lesh ym-hayrn mygeayrt 500 keayrtyn ny smoo na [[yn Ghrian]] oc, as y stoo aynjee er un ghlooaght lesh y stoo 'sy Ghrian, dy v'unnane bieauid cosnee ny rheynn niau shoh as bieauid y sollysh. My vel y lhied dy red ayn, veagh eh neuakinagh, as Michell, myr nagh vel sollys abyl shaghney ass.

'Sy vlein [[1796]], chur y maddaghteyr Frangagh [[Pierre-Simon Laplace]] y smooinaght keddin gys y chione toshee 'sy chied ghaa clou yn lioar echey ''Exposition du système du Monde'' - va'n sluight shen scughit magh ass ny clouyn soilshit ny yei. Cha row mooaran yrdjey currit er y smooinaght shoh 'sy nuyoo eash yeig, myr chred ny hoayllee hene nagh vel ayns sollys agh tonn gyn thummid, as nagh vel y ym-hayrn abyl y sollys dy lhiettal eh, ansherbee.

'Sy vlein [[1915]], d'obbree Albert Einstein magh sheinys noa fo'n ym-hayrn - Sheinys ny Conastaght Cadjin. V'eh ny yei dy haishbyney hannah hene dy vel yn ym-hayrn abyl y sollys dy lhoobey. Cubbyl dy vee ny yei shen, haishbyn [[Karl Schwarzschild]] dy vel eh neuheiltynagh, rere y heinysh er y chooid sloo, dy vel towl doo ayn. Cha doig Schwarzschild hene cre v'ayns keisht lesh yn infearys dy ghow eh veih sheinys Einstein, agh tammylt beg ny s'anmey, haink [[Johannes Droste]], studeyr jeh cooid [[Hendrik Lorentz]], er y feaysley keddin, as hug eh coontey rheamyssagh fo ard-chowraghyn y towl doo.

'Sy vlein [[1930]], va'n maddaghteyr Injinagh [[Subrahmanyan Chandrasekhar]] resoonaghey, my vel thummid ayn dy row unnane ee as thummid ny Greiney mooadit fo 1.44, as y thummid shoh gyn sollys ny goulraght çheet voish, dy chohuittagh ee stiagh j'ee hene fo çhionnid e ym-hayrn hene (red ta'n ennym [[stiagh-scoltey ym-hayrnagh]] currit er), myr nagh vel red erbee ayn dy lhiettal eh. Chur [[Arthur Eddington]] ny oaie, ny v'eh shickyr dy beagh bac egin ayn lesh y stiagh-scoltey shoh dy lhiettal. Va'n kiart ec y daa pheiagh oc. Yn myn-rollage bane ta'n thummid n'gholl harrish jeoraght Chandrasekhar (1.44 Grian), she e ghooghys jee scoltey stiagh, agh cha veagh eh çhyndaait ny howl doo, ny beagh er dy lhiettal choud's t'eh ny [[rollage naeearane]]. My vel e hummid harrish y yeoraght Tolman-Oppenheimer-Volkoff (mygeayrt er 3 Grian), ansherbee, cha veagh eh abyl y scoltey-stiagh dy lhiettal, as bee er tuittym stiagh ayn hene ny howl doo, rere leighyn fishigagh jeh beggan cosoylagh.

'Sy vlein [[1939]], va [[Robert Oppenheimer]] as H. Snyder faaishnaghey dy vel rollage feer-vooar abyl scoltey-stiagh dy yannoo as towl doo d'aagail ny yei. T'eh shen, foddee eh dy beagh çheet er towl doo najooragh mooie 'sy feaynid, rere y sheinys ec y chooid sloo. Ec y toshiaght, va eie lesh ny h-oaylee "rollage riojit" dy chur er y towl doo den sorçh shen, ny my vel rollage cohuittym stiagh ayns troa y skell-linney haghyrt, beagh e halloo "riojit" faagit echey myr y vel eh jeeragh tra dy vel craue raadeeoil Schwarzschild as y skell-linney haghyrt roshit, rere ny maddaght.

S'beg yn tastey hug ny h-oayllee da ny rollageyn sheinyssagh shoh roish jerrey ny [[1970yn]]. V'eh myr shassoo jeh'n chooid smoo jeh fishigee nagh vel ayns ny tuill ghooey agh fo-eiyrtys maddaghtoil feayslit er Schwarzschild. Ny rollageyn va scoltey stiagh mooie 'syn 'eaynid, cha row ad nyn duill ghooey oc.

Tra de vel y sheinys as y ghleashaght cronneyderagh gaase, hoshee ny rollageyderyn cur sym ayns ny tuill ghooey reesht veih'n vlein [[1967]] er oaie. 'Sy vlein [[1970]], dy chroo [[Stephen Hawking]] as [[Roger Penrose]] dy vel ny tuill ghooey cho cochast feeit ry-cheilley lesh sheinys Einstein fo'n ym-hayrn as nagh veagh nyn groo oc dy ghiarrey magh ayns ny caseyn trome jeh'n stiagh-scoltey ym-hayrnagh. Lesh feddyn magh ny [[pulsar|pulsaryn]] - ny [[rollage naeearane|rollageyn naeearane]] - shegin da ny rollageyderyn soiaghey jeh'n jargaght dy vel tuill ghooey ayn ny yei y slane. Mychione yn 'ockle hene - "towl doo" - v'eh yn fishigagh sheiltynagh [[John Wheeler]] dy ghow ymmyd voish roish un dooiney elley, ayns leaght dy hug eh er [[29 Mee ny Nollick]] [[1967]]. Ny redyn y roie lesh Michell as Laplace ayns traa 'ishag Newton, t'eh cadjinagh "rollageyn dorraghey" dy chur orroo dys ad d'eddyraghey veih ny "tuill ghooey" ta goit lesh sheinys ny conastaght cadjin.

==Feanish==
===Croo===
Rere sheinys ny conastaght cadjin, cha nee jantagh dy vel tuill ghooey ayn, agh shegin da towl doo çheet dys y theihll tra dy vel thummid dy liooar jingit ayns feaynid beg, ny tra dy vel y stoo paggit feer thummidagh, ta goaill toshiaght yn obbraghey lesh yn ennym stiagh-scoltey. Rere myr ta'n thummid çheusthie jeh streeanaghtyn ennagh gaase, ta e ym-hayrn aavooadaghey myrgeddin. Rere sheinys ny conastaght dy vel yn ym-hayrn abyl y feaynid hene dy chur ass e chummey, dy chassey as dy lhoobey, as 'sy yerrey, bee yn feaynid as y tra mygeayrt y hummid cho cruillit dy vel y sollys hene neuabyl dy haghney ass y towl doo. Ec y boayl shoh ta'n skell-linney haghyrt croghit, as shegin da'n stoo as da'n vree tuittym stiagh ayndoo hene, cribbit stiagh huc cho thummidagh as nagh voddee e lheead jeh stad dy veenaghey rere leighyn yn 'ishag hene. Myr sampleyr, dy brooagh y Ghrian çheusthie jeh cruinney dy veagh mygeayrt tree kilometeryn er craue raadeeoil, ny mygeayrt shey kilometeryn tessen (ny mygeayrt er 1/232,000 jeh feervooadys ny Greiney myr ta ec y tra t'ayn), veagh skell-linney haghyrt ny vygeayrt croghit ec rheamyssaght ym-hayrn ny Greiney, as veagh ee creujit ny towl doo.

Tra dy vel brishey sheese kuseaghtoil jeant er y smooinaght shoh, tra hig shin dys y faaishnys nagh beagh [[rollage naeearane]] dy vel unnane e hummid as thummid jeh queig Grianyn - nagh beagh ee anchorragh ny rollage naeearane, as dy chotuittym ee stiagh aynjee hene dy chribbey ny towl doo. T'eh er fys dy chroo rollage naeearane neu-aanchorragh jeh'n sorçh shoh choud's ta rollageyn eddyr 25 as 30 Grianyn er thummid ny yei stiagh-scoltey dy yannoo ec jerrey nyn "mioys" oc myr rollage cadjin. Myrgeddin, foddee dy vel rollage naeearane aanchorragh gaase stoo dy chur ry-cheilley j'ee - ny jean jarrood dy vel ym-hayrn lane niartal cur broo er y rollage naeearane myrgeddin, as ad sluggey stoo as y spoar huc - derrey dy vel ee ro hrome dy ve aanchorragh.

Ny tuill ghooey ta çheet dys y theihll myr eiyrtys stiagh-scoltey ny rollageyn, cha nel ad ny s'eddrymee na thummid ny Greiney ta mooadit fo tree. My t'ayn d'un towl doo ve ny sloo na shen, s'leayr dy vel broo raghtal veih'n çheumooie cooney lesh ym-hayrn y rollage hene. T'eh er fys dy vel forseyn lane niartal jeh'n sorçh shoh ry-geddin ayns toshiaght shennaghys y dowan, as dy vel tuill ghooey veggey crooit - tuill ghooey ta s'eddrymee na'n Ghrian hene - ec y traa v'ayn. She "tuill ghooey vunneydagh" yn ennym ta currit er ny tuill ghooey shoh.

T'eh er fys, foast, dy vel towl doo mooar lane niartal ([[Yn Stroieder Mooar]], myr ta currit er ny keayrtyn) ayns çheshvean [[Raad Mooar Ree Gorree]] as nagh erreeishagh dy ny co-rollageyssyn elley eh. Ta thummid ny millioonyn Grianyn co-chruinnit ayns dagh towl doo jeh'n sorçh shoh, as freggyrtyn anchasley currit da'n feysht, cre haghyr dy vel ad crooit. T'eh yn chied meeanaghey na dy vel çhaglym rollageagh mooar thummidagh ayn ec y toshiaght as dy vel stiagh-scoltey ym-hayrn ayn. Rere y nah veenaghey, va rollage mooar ayn ec y toshiaght, myr dy vel "seihll" ayn, as eh cur stiagh stoo da hene, derrey dy vel e aie hummid ayn as dy vel stiagh-scoltey y "theihll-rollage" dy yannoo towl doo ec y jerrey. T'eh yn treeoo meeanaghey na dy vel tuill ghooey veggey ayn as dy haggil ad ry cheilley, derrey dy vel y towl doo feer mooar ayn. Ta obbraghey yn towl doo jeh'n sorçh shoh er traa feaynid ry-akin ayns ard ny spoar myr çhaglym ny [[Yn Voidyn|Moidyn (Virgo)]], boayl dy vel y co-rollageys [[Messier 87|M87]] soit, cho mie as e nabooyn.

Ta towl doo thummid eddyr-ghoaillagh er y sorçh towl doo ta eddyr eddyr oc eddyr ny tuill ghooey ta er un hummid lesh rollage cadjin as ny tuill ghooey ta feer mooar. Ta ny tuill ghooey thummid eddyr-ghoaillagh cubbyl thousane dy Ghrianyn er thummid, myr cadjin. Ta'n sheinys currit er oai dy vel ad ny tuill ghooey shoh jannoo magh bree da ny moiryn [[scellyn-X]]. 'Sy vlein [[2004]], haink noal er towl doo thummid eddyr-ghoaillagh as eh çhyndaa mygeayrt [[Yn Sidoor A*|Sidoor A*]], red dy vel eh er fys dy ve ny howl doo feer mooar. Cha nel ny hoayllee er un 'ockle fo'n scrialtys shoh, ansherbee.

Er ny seihlltee shoh, ta ny hoayllee cur eab er kiaddaghyn d'obbraghey magh dy chur er y cooieys oc kiare forseyn bunnee yn dowan dy reirey rere un horçh maddaght as fishig ynrican. Sheinysyn earrooit dy chummey lesh y feysht shoh d'eayslit, t'eh ny cheeayllaghey daue dy vel eh neu-yeant meegra-huill ghooey y chroo fo coryn seyrlan, ayns siyreyderyn kinneigyn myr sampleyr - towl doo peeogeagh nagh marree agh tammylt feer-ghiare.

=== Baght as enney ===
Ta'n towl doo doo, myr cha nel eh lhiggey d'un horçh goulraght - gyn cur ennym y yannoo er y sollys - shaghney ass. Lesh towl doo dy chur enney er as lesh sonreeaght dy chur ayndoo, shegin dooin shirrey son feanish neuyeeragh, son eiyrtysyn ta red trome neuakinagh tayrn magh er e hymbyllaght, myr sampleyr:

* Y lenseeaght ym-hayrn
* Ny skiootyn galactagh - t'eh shen, ny skiootyn kinneigyn ta bruightey magh ass çheshvean galactagh
* Ny rollageyn ta çhyndaa mygeayrt peesh jeh feaynid nagh vel red erbee ry-akinagh ayn.

T'eh as bree lesh y [[lenseeaght ym-hayrn]] na'n aght dy vel ym-hayrn lajer y towl doo lhoobey yn feaynid as ny scellyn sollys. Ta'n Ghrian hene abyl ny scellyn sollys lhoobey beggan, agh ta'n eiyrtys shoh foddey ny s'troshey ayns çhymbyllaght y towl doo. Ta'n sollys n'gholl ayns [[Fainaghyn Einstein|fainaghyn]] mygeayrt y towl doo. Myr shen, foddee er rollageyderyn jeeagh er straih rollageyn liorish y towl doo nagh vel ayndoo, dy firrinagh focklagh, agh cochaslysyn jeh'n rollage keddin.

Ny h-eiyrtysyn s'fakinagh, ansherbee, ta kiangley oc lesh y stoo ta cruinnaghey ny [[Aase ry-cheilley (rollageydys)|gaase ry-cheilley]] da'n towl doo. Y stoo ta tayrn magh y towl doo ny lieh, t'eh cruinnaghey ayns disc aase ry-cheilley ta jiarg-çheh, as eh çhyndaa mygeayrt y towl doo dy tappee. Myr eiyrtys jeh e [[Gleiynaght|ghleiynaght]] ynveanagh, ta'n disc jiarg-çheh, as eh cur magh niart goulraght voee. Ta'n obbraghey shoh feer breeoil çhyndaa stoo gys goulraght, as eh abyl bree dy yannoo jeh jeih 'sy cheead jeh thummid y stoo. Cha nod lesh y bleaystan hiddragien hene agh cooid feer beg jeh'n thummid dy vreeaghey myr shen. Eiyrtysyn elley er foddee sonreeaght dy chur ayndoo t'ad ny skiootyn keyley jeh kinneigyn ta bruightey ayns troa ash çhyndaaee y disc aase ry-cheilley, as bieauid conastagh foue - t'eh shen, bieauid cho mooar as nagh foddee cur sheese saiagh du chur er gleashaght ny skiootyn shoh gyn lhiggey stiagh ayns mwannal sheinys ny conastaght.

===Redyn s'foddee ad dy vel ny towl doo oc===
Ta dy liooar feanishyn neuyeeragh ayn veih ny cronneyderyn ta cur er fys de vel tuill ghooey ayn dy kiart. T'ad ny sorçhyn tuill ghooey ta er enney na ny tuill ghooey shoh:

* tuill ghooey er un hummid lesh rollage, t'eh shen, king ta veih kiare keayrtyn derrey queig keayrtyn jeig ny s'trimmey na'n Ghrian, as

* tuill ghooey ard-hummidagh, as ad eddyr 10<sup>5</sup> as 10<sup>10</sup> keayrtyn ny s'trimmey na'n Ghrian (t'eh shen, veih keead Grianyn thousane derrey jeih billioonyn Grianyn)

Ta feanishyn ennagh ayn er towl doo ta eddyr eddyr oc veih çheu y hummid jeh, as king oc ta cubbyl jeh cheead ny cubbyl jeh thousane keayrtyn ny s'trimmey na'n Ghrian. T'eh er fys dy vel towl doo den sorçh shoh ny red ta shin loayrt mychione ny moiryn scellyn-x.

====Tuill ghooey ard-hummidagh ayns çheshvean co-rollageyssyn bio====
Lesh ny feedyn bleeantyn, ta ny rollageyderyn cur "co-rollageyssyn bio" er co-rollageyssyn ennagh dy vel ard-chowraghyn neuchadjin ec rheynn lhieu, dy vynchooishee co-rollageyssyn ta sheeyney magh goulraght ec menkidyn nagh vel cadjin, ny co-rollageyssyn ta nyn moiryn lajer goul-honnyn oc. Ta ny sheinysyn as ny cronneyderyn cur er fys dy vel tuill ghooey vooarey lane niartal ayns çheshvean ny co-rollageyssyn shoh. T'eh er fys dy vel towl doo ard-hummidagh ayns çheshvean cho-rollageys jeh'n sorçh shoh, as eh ny millioonyn ny ny billioonyn keayrtyn ny s'trimmey na'n Ghrian. Ta [[disc aase ry-cheilley]] çhyndaa mygeayrt y towl doo, t'eh shen, disc ny vel co-chruinnaght y stoo ta tuittym ayns troa yn towl doo fo cummaght e ym-hayrn. Ta daa skioot sheidey magh ass y towl doo, as ad pontreilagh bentyn da'n disc aase ry-cheilley.

== Ard-chowraghyn y towl doo ==
Lesh y towl doo dy chur cooney jeh rere fishig as maddaght, shegin dooin dy hoiaghey jeh'n toiggaltys ta sheinys ny conastaght cur dooin er y traa feaynid: myr shen, foddee er cruinnaghey buillvollee yn towl doo towse-oaylleeaght yn ‘eaynid dy lhoobey, dy chammey as dy chur eh ass cummey eh, as shen y fad y vel y towl doo cho quaagh as myr vel ayn.

=== Rheamyssaght yn ym-hayrn ===
Çheumooie jeh’n towl doo hene, ta rheamyssaght ym-hayrn cosoylagh rish rheamyssaght ym-hayrn dagh red cruinn lesh y mooadys keddin thummid ayn. Myr shen, y red ta toiggit ec rheamyssaght ym-hayrn y towl doo, cha shegin da dy huittym stiagh ‘sy howl my vel eh çheet ro aggys da. Foddee eh goll mygeayrt y towl myr planaid cadjin ta n’gholl mygeayrt rollage cadjin my vel eh ny hannaght mie dy liooar veih’n towl. Cha nel ny scanshyn conastaght baghtal agh ayns gerrey da’n towl doo.

=== Y Skell-linney Haghyrt ===
Ta'n [[skell-linney haghyrt]] ny "halloo" yn towl doo. Cha nel y thalloo ayn agh 'sy cheeall maddaghtoil, ny cha nel un halloo bun-chooishagh ny neuhastagh ayn. Rere [[Stephen Hawking]], mannagh vel y towl doo çhyndaa er e ash, she unnane y skell-linney haghyrt as cruinney. She unnane craue raadeeoil ny cruinney shoh - y foddid veih çheshvean y towl doo dys y chruinney - as [[craue raadeeoil Schwarzschild]]. Ec y skell-linney haghyrt, she unnane bieauid cosnee yn towl doo as bieauid y sollysh. Çheusthie jeh, t'eh ny smoo na bieauid y sollysh - t'eh shen, dy haghney magh ass rheamyssaght ym-hayrn y towl doo, shegin da markiagh harrish bieauid y sollysh. Er y fa dy vel chooilley red fishigagh t'er enney ain neuabyl markiagh harrish bieauid y sollysh, cha nod lesh un red fishigagh shaghney magh ass y towl doo. Foddee ny kinneigyn as ny redyn goll harrish y skell-linney, myr nagh vel jeoraght fishigagh ny bac ayns shen, agh cha nod ad yn ard çheusthie jeh'n skell-linney d'aagail.

Myr nagh vel shin abyl goll stiagh ayns y towl doo, aahirrey dy yannoo er as tilley dy chur coontey er cre ta ry-akin ayn, shegin dooin soiaghey jeh'n red nagh vel ard-chowraghyn ec ny tuill ghooey agh ard-chowraghyn ta yn-chronnaghey veih'n çheumooie. Myr shen, dy yannoo coontey yn clane er y towl doo, s'lhiass agh lesh tree leaghyn dy veenaghey: e vass, e lught lectragh, as e vomentum uillinagh. (Yn red ta shin loayrt mychione y [[Momentum uillinagh|vomentum uillinagh]], ny "[[Tullagh vomentum|tullagh y vomentum]]", na cowrey fishigagh ta taishbyney cre cho tappee ta'n red çhyndaa er e ash.) Myr dooyrt y fishigagh [[John Archibald Wheeler]], "cha nel fuilt erbee er y towl doo", t'eh shen, cha nodmayd daa howl doo d'eddyraghey harrish ry-cheilley agh er y tree leaghyn shoh.

=== Jee-chummey Traa feaynid as y Frame Imraa ===
Redyn ta fo cummaght y rheamyssaght ym-hayrn, t'ad lhiggey da'n eiyrtys ta'n traa-lheanaghey currit er. T'eh shen, dy troshey yn ym-hayrn, t'eh s'moaley ta'n traa goll shaghey. Cha nel eh er enney dooin yn anchaslys, ny t'eh ry-akin er ny clagyn y traa goll er oaie myr s'dooilliu da, agh my velmayd ayns mwannalys reesht lhieu shid dy cheau yn tammylt keddin ayns rheamyssaght ym-hayrn ve ny s'annooney, veagh cosoylaght ny h-ooreyderyn taishbyney yn anchaslys hraa. Quoi dy vel sheiltynys y hraa-lheanaghey goll er oaie raipey er y dooiney, she red ta crooit dy treealagh ayns prowaltysyn as ayns scrutaghtyn, as ta'n Corys Soie Dowanagh ([[GPS]], Global Positioning System), myr sampleyr, cur y traa-lheanaghey 'syn earroo ayns e obbyr.

Yn cronneyder ta freayll arrey er red ta tuittym stiagh, cha vaik eh rieau eh goll trooid y skell-linney haghryt, kyndagh rish dy vel y traa-lheanaghey cho lajer ayns rheamyssaght ym-hayrn y towl doo. Cha vaik eh y red agh eh çheet boyn rish boyn lesh y skell-linney, tuittym as tuittym stiagh lesh gyn ee y roshtyn chioee. Ec y traa cheddin, ta'n red girree ny s'do-akin, as y sollys ta çheet voish y [[Jiarg-arraghey|yiarg-arraghey]] fo cummaght yn ym-hayrn. 'Sy yerrey, bee tonn-lhiurid y hollysh jiarg-arraghit ass orraghey y chronneyder, as y red cailt dy slane, roish dy vel y skell-linney roshit echey.

Mychione y chronneyder ta tuittym stiagh 'sy howl doo, hed eh harrish y skell-linney gyn haghyrt erbee as y chadjin - myr dy vel y towl doo feer mooar. Mannagh vel, bee ny forseyn tidee loaghtey eh as ad strepey magh ass y cheilley eh roish dy jig er y skell-linney hene. Mychione y yiarg-arraghey, cha nod dy ghra quoi oc ta vaic ny redyn ta jiarg-arraghit ny ta [[Gorrym-arraghey|gorrym-arraghit]] - t'eh cronnaghey er e chassan stiagh 'sy howl doo. Ny gyn çheet dy vel y sollys, myr ta fakinagh, gorrym-arraghit ec ym-hayrn y towl doo, agh ec y traa cheddin, bee eh jiarg-arraghit ec bieauid y chronneyder hene.

=== Çheusthie jeh'n Skell-linney Haghyrt ===
Tra ta'n cronneyder dy jeeragh ny yei yn skell-linney haghyrt dy gholl tessen, t'eh jeant, as e tuittym stiagh 'sy [[neuchadjinys]]. Cha nod eh, ny my vel, abbyr, roggad ry heet slane veih'n ym-hayrn dy yeant echey, cha jean eh agh geyraghey er e vieauid ayns troa y neuchadjinys.

As eh tuittym stiagh lesh y neuchadjinys, veagh ny forseyn tidee rassey veih eh hene eh. T'eh ny chooish lesh ny forseyn tidee na nagh unnane y ym-hayrn ayns dagh ooilley bhoayl jeh'n rheamyssaght ym-hayrn. Gyn arragh y raa: tra dy vel oo tuittym ny yei dty chass stiagh 'sy howl doo, ta'n ym-hayrn goll ayns mooadys cha tappee as dy vel ee gobbraghey er dty chass foddey ny stroshey na er dty chione. Myr shen, veagh dty chass rassit voyd. Dy firrinagh, ta'n ym-hayrn gaase cho trostee liorish y neuchadjinys as dy rassey ee dty chooid vreneen veih ad hene - cha bee faagit jeed, 'sy yerrey, agh linney foddey dy kinneigyn fo-vreneenagh, as ad dy ve sluggit stiagh 'sy neuchadjinys. She yn ennym t'er yn obbraghey shoh na ''spaghettighey'' (Baarle: ''spaghettification''), myr veagh "spaghetti" jeant jeh'n red, ny jeh'n chronneyder, ta tuittym stiagh 'sy howl doo.

=== Y Neuchadjinys ===
Ta'n neuchadjinys soit ayns çheshvean y towl doo, boayl c'raad ym-hayrn y towl doo neuyerrinagh, as traa faeynid cammit erskyn earroo foast. Lesh firriney, ta'n neuchadjinys ny heiltynys maddaghtoil er toshiaght, as eh çheet er ny buill c'raad cha nod leagh y [[Curmeyder (maddaght)|churmeyder]], myr sampleyr, dy veenaghey ayndoo. Myr sampleyr, sheinee-shiu y curmeyder maddaghtoil shoh: 

:<math> f(x)=\frac{1}{x} </math>

She neuchadjinys maddaghtoil eh x = 0 da'n curmeyder shoh, ny my vel shin n'gholl er oaie ayns troa y neunhee veih'n çheu clee, ta f(x) n'gholl ayns troa yn neuyerrinee jiooldey, as my vel shin n'gholl er oaie ayns troa y neunhee veih'n çheu jesh, ta f(x) n'gholl ayns troa yn neuyerrinee jiooldey.

Dy mennick ta ny fishigee meevaynrey lesh ny neuchadjinysyn ayns tuarastylyn maddaghtoil jeh ny phenomenonyn fishigagh, ny she yn keeayllaghey da'n neuchadjinys dy vel falleil er ny tuarastylyn, 'sy bhoayl freaylt shen er y chooid sloo. Myr shen, ta fishigagh ny ghaa toiggal dy vel sheinys ny share jeh lesh y towl doo dy veenaghey dy haiagh. Cre erbee eh, cha nel fys ain ec y traa t'ayn fo stayd c'raad dy vel y stoo ayns neuchadjinys y towl doo, as shin ayns doilleeid fishig y laa jiu.

=== Towl doo çhyndaa ===
[[Coadan:Rotating Black Hole.jpg|250px|right|thumb|Towl doo çhyndaa]]
Yn tastid dy hooarmayd er y towl doo heose, t'eh bunnit er y roie-chliaghtey nagh vel y towl doo dy chassey er e ash. D'obbree, ansherbee, bee ny rollageydyn çhyndaa, as rere leigh freayll y vomentum uillinagh, shegin da'n towl doo çhyndaa foast, my vel y rollage çhyndaa as er streeagey yn towl doo. Myr shen, s'cosoylagh dy vel ny feer-huill ghooey çhyndaa, as my vel, shegin dooin y çhyndaa shen dy chur 'syn earrooaght 'sy choontey ta currit da'n towl doo myr phenomenon najooragh. V'eh yn maddaghteyr Noa-Seelanagh Roy Kerr dy chur ayns oardagh sheinys ny tuill ghooey ta çhyndaa, as myr shen, she "towl Kerr" yn ennym ta currit er y sorçh shen jeh tuill ghooey, rere sampleyr.

Ta daa skell-linney ec towl Kerr. Myrchaagh, ta'n skell-linney haghyrt ayn as eh cruinn, agh harrish shen, çheumooie jeh'n skell-linney shoh, ta sorçh fainey eelipsoydagh lesh yn ennym ergosfeir. She jeoraght yn arrys yn ennym ta currit er yn aa-skell-linney, ta'n ergosfeir soit eddyr ee as yn 'eer-skell-linney haghyrt, as y daa skell-linney çhehghey ry-cheilley ec ard hwoaie as ard yiass y towl doo. Ny redyn ta stiagh 'syn ergosfeir, ta'd goll mygeayrt y towl doo ayns un troa lesh yn ergosfeir, as cha dod ad ve shickyr ayns cosoylaght lesh red elley ta er y çheumooie jeh'n ergosfeir. Cha lhiass daue tuittym stiagh 'sy howl doo hene, ny my vel gleashaght ondagh bree currit ec yn ergosfeir daue, foddee dy hilgey magh ad.

My vel y towl doo çhyndaa leah dy liooar, hem y skell-linney dy slane, shen y fa dy vel y neuchadjinys foshlit, as eh abyl e eiyrtys dy chloie roish y dowan ta mygeayrt. Ta'n [[neuchadjinys rooisht]] ny vun-chooish skeealyn scoagh, myr cha nel fys ec peiagh erbee c'red by vod ry yannoo ny cre'n stayd t'ayns y stoo 'sy neuchadjinys ansherbee - foddee eh ny leighyn najooragh dy chur veih y cummey oc ayns y çhymbyllaght. Cha row neuchadjinys rooisht erbee sonraghit roish, ansherbee, as er lesh ny hoayllee dy vel "kinseyraght chosmagh" ayns bree - t'eh shen, dy re soyllagh da'n skell-linney haghyrt dy cheiltyn veih'n dowan, as ta shen shen.

===Ynnydaght ny tuill ghooey===
Feysht foast gyn freggyrt ayns fishig vunneydagh eh sou-cheeayll cailjynys yn oayllys, ny sou-cheayll [[ynnydaght y towl doo]]. Dy classicee, ta ny leighyn fishig unnane quoi jeu t'ad nyn ngoll er eie ny ergooyl 'syn am. My velmayd abyl soiaghey as bieauid dagh kinneig 'sy Dowan y howse, oddagh shin shennaghys y Dowan d'obbraghey magh trooid ny kinneigyn dy heet ny yei er ash 'syn am. 'Syn obbrinaght quantum, ta'n ard-chione shoh co-reggyrtagh da smooinaght scanshoil ny h-ynnydaght, dy vel ny chiangley lesh coadey ny cosoylaght.

Foddee, ansherbee, dy vel ny tuill ghooey jannoo aggair da'n ard-chione shoh. Myr ta cadjin lesh ny fishigee dy ghra, cha nel [[çhoarym gyn folt|folt]] er y towl doo - tra dy vel red ersooyl stiagh ayn, cha nel "oardrail" faagit ny yei y red dy chur kied rooin eh d'aahroggal. T'eh yn red ta ayns feysht ain lesh "cailjynys yn oayllys" ny "immeeaght yn oayllys". Veih'n çheu elley jeh, ansherbee, myr va dooyrt, cha vaikym y red n'gholl trooid y skell-linney haghyrt, as myr shen, foddee dy ghra nagh vel yn oayllys caillt, ny yei shen as ooilley.

==Jeeagh er neesht==
* [[Stoo doo]]
* [[Çheshvean galactagh bio]]

== Imraaghyn ==
{{rolleyimraaghyn}}
{{imraaghyntoshiaght}}
{{imraaghynjerrey}}

== Kianglaghyn çheumooie ==
{{commons}}
* [https://web.archive.org/web/20080115013325/http://video.google.com/videoplay?docid=-6215434494081736769&hl=en Leaghtey çhellveeishagh ollooscoill Yale: Fosley dys Tuill Ghooey] ec Google Video
* [http://hubblesite.org/explore_astronomy/black_holes/ Black Holes: Gravity's Relentless Pull]
* [http://antwrp.gsfc.nasa.gov/htmltest/gifcity/bh_pub_faq.html FC er tuill ghooey]
* [https://web.archive.org/web/19980118051503/http://casa.colorado.edu/~ajsh/schwp.html Towse-oaylleeaght Schwarzschild]
* Tufts University: [https://web.archive.org/web/20110711163109/http://hepguru.com/blackholes/ Shalee ny studeyryn (Rheynn mie da paitçhyn)]
* https://web.archive.org/web/20040925044354/http://www.mpe.mpg.de/ir/GC/index.php
* https://web.archive.org/web/20150912142607/https://blue.utb.edu/newsandinfo/2006%AD%AD_04_13BreakthroughBlackHoles.htm
* [http://www.sciencedaily.com/news/space_time/black_holes/ Naight er aahirrey ny tuill ghooey]
* [http://www.sciam.com/article.cfm?chanID=sa006&articleID=0004567B-11FB-1EDD-8E1C809EC588EF21 Earishlioar oaylleeagh Americaanagh (Jerrey Souree 2003) Cubbyl neuchadjin y cho-rollageys - tuill ghooey feer vooar as bisheydys ny rollageyn noa]
* [http://www.sciam.com/article.cfm?chanID=sa006&articleID=000CCC72-2AED-1264-980683414B7F0000 Earishlioar oaylleeagh Americaanagh (Boaldyn 2005) Tuill ghooey quantum]
* [http://www.space.com/blackholes/ SPACE.com Dagh ooilley red fo tuill ghooey]
* [http://www.damtp.cam.ac.uk/user/gr/public/bh_intro.html Fosley dys tuill ghooey]
* [http://library.thinkquest.org/C007571/english/advance/core8.htm Ard-vaddaght ghaalaghey tuill ghooey]
* [http://science.howstuffworks.com/black-hole.htm HowStuffWorks.com]

[[Ronney:Tuill ghooey| ]]
[[Ronney:Co-rollageyssyn]]
[[Ronney:Sheiltynys ny conastaght]]